افكار عمومی (Public opinion) یكی از جنجالی ترین موضوعات در علوم اجتماعی است كه از دو واژه Poll (نظرخواهی) و Public (عمومی، عامه) گرفته شده است.
افكار عمومی (Public opinion) یكی از جنجالی ترین موضوعات در علوم اجتماعی است كه از
دو واژه Poll (نظرخواهی) و Public (عمومی، عامه) گرفته شده است. افكار عمومی برخاسته
از ضمیر باطن یك ملت و نوعی واكنش مردم است نسبت به موضوعی كه در سرنوشت آنها تاثیر
می گذارد. این واژه در اصل (Doxa) به معنی نظر بوده است. آلن بیرو در تعریف آن می نویسد:
افكار عمومی عبارتند از «طرز تلقی و واكنش جمعی و مشهود اكثریت افراد یك جامعه در مقابل
رویدادهای اجتماعی كه اغلب مهم تلقی می شوند.»۱
مطالعه افكار عمومی و شناخت آن كه ارتباط نزدیكی به شناخت مردم دارد، از قرن ها پیش
مورد توجه سیاستگزاران (اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی) بوده است. به دنبال آن از
ده ها سال پیش در كشورهای مردم سالار جهان تبدیل به یك مسئله موثر و با اهمیت شده است
و مردم و حكومت های این گونه كشورها هر روز جایگاه والاتری برای آن قائل می شوند. در
واقع باید گفت این گونه كشورها همواره براساس نظرات مردم به تصمیم گیری می پردازند
و یا اقدامات خود را اصلاح می نمایند.
در حكومت های مردم سالار اطلاع از اینكه مردم
به چه فكر می كنند و نظراتشان نسبت به مسائل چگونه است از اهمیت زیادی برخوردار است
چرا كه بدین وسیله نهادها، سازمان ها، موسسات، كارخانجات و شخصیت ها به مقبولیت خدمات
خود پی می برند و از طریق بازسازی خود یا گاه با نفوذ بر افكار عمومی آن را جلب و یا
به سمت منافع خود سوق می دهند. دیوید هیوم فیلسوف انگلیسی تا بدان حد افكار عمومی را
موثر می دانست كه معتقد بود: «افكار عمومی شكل دهنده دولت ها است.» در خصوص اینكه چه
عواملی آن را به وجود می آورند نظرات مختلفی وجود دارد.
«لازارسفلد» و «برسون» افراد
مطلع یا گروه های مرجع را عوامل پیدایش افكار عمومی می دانند اما «ماكس وبر» نقش رهبران
كاریزماتیك را در این مقوله بااهمیت تلقی می كند. برخی نیز «سهم شایعه را در تشكیل
افكار عمومی انكارناپذیر دانسته اند.»۲ احزاب سیاسی نیز سهم بسزایی در شكل دهی افكار
عمومی دارند و در فقدان احزاب سیاسی فعال و موثر، وسایل ارتباط جمعی، رهبران بانفوذ،
اماكن مذهبی مانند مسجد هستند كه افكار عمومی را شكل می دهند. اگر افكار عمومی با سیاست
ها و برنامه های كلان مسئولان همنوایی نداشته باشد، بدون تردید امكان توفیق آنان بسیار
كم خواهد شد. نظرسنجی یكی از معمول ترین شیوه های سنجش افكار است. در واقع نیازها و
كمبودهای هر جامعه، با تحقیق و نظرسنجی روشن می شود.
در واقع بدین وسیله اندیشه ها
و افكار پنهان جامعه به سطح آورده می شوند.اصطلاح نظرسنجی در جامعه شناسی «kap study»۳
خوانده می شود. نظرسنجی سعی دارد افكار عمومی را درباره مسائل مختلف برای مسئولان و
نهادهای مربوط نشان دهد و اطلاعات لازم را برای تصمیم گیری در اختیارشان قرار دهد و
ارتباطی بین مردم و مسئولان باشد. این حرفه امروزه تبدیل به یك صنعت شده است و از این
طریق بسیاری از پژوهشگران و علاقه مندان خصوصاً دانشجویان به تجارب عملی برای آشنایی
با روش تحقیق در علوم تحقیق دست می یابند و حتی به كسب درآمد می پردازند.نظرسنجی در
دوران معاصر تبدیل به یكی از منابع عمده درآمد در موسسات تحقیقاتی و از ابزارهای مهم
مورد استفاده تصمیم گیران و صاحبان اندیشه شده است.
نظرسنجی ها نشانگر میزان علایق
و دیدگاه های مردم یك كشور راجع به موضوعات مختلف است. از خصوصیات این روش آن است كه
در محیط طبیعی انجام می پذیرد و معمولاً اطلاعات در یك زمان كوتاه گردآوری می شود.
در كشور ما نیز مراكز تحقیقاتی معتبری برای نظرسنجی درباره مسائل و رویدادهای مختلف
جامعه تاسیس شده است. این مراكز گاه با پیش بینی های نزدیك به واقع خود بر اعتبار نظرسنجی
ها می افزایند. نظرسنجی ها در عمل معمولاً با مشكلاتی مواجه هستند؛ مشكلات حاصل از
جنبه های فنی و روش شناسی، اوضاع و شرایط موجود در جامعه، حساسیت نسبت به نظرسنجی در
بین مردم، بی توجهی و اهمیت نداشتن افكار عمومی برای مسئولان و مردم، ضعف در توجیه
مردم در خصوص پژوهش نظرسنجی، استفاده از شیوه نمونه گیری و روش های آماری كه اگر غلط
باشد ممكن است نتایج غلطی را به بار بیاورد.
از سوی دیگر نتایج نظرسنجی ها زمانی قابل
اطمینان و اعتبار است كه محدودیتی در مقابل بیان افكار وجود نداشته باشد. زمانی كه
در جامعه فشار بر افكار وجود داشته باشد مردم با احتیاط ناشی از ترس نظراتی می دهند
كه ممكن است با مكنونات قلبی آنها فاصله داشته باشند. لهذا در این گونه مواقع نتایج
نظرسنجی ها با واقعیات فاصله دارند و به عبارتی ما را فریب می دهند. نتایج نظرسنجی
ها در موسسات معتبر نظرسنجی با واقعیت معمولاً با نسبت ۲+ یا ۲ به دست می آید.
در نظرسنجی
های مربوط به انتخابات ممكن است با گذشت هر ساعت نظرات مردم تغییر یابد و نظری را كه
مثلاً دیروز ابراز كرده اند بر اثر پیشامد و یا تبلیغات كاندیداها، امروز كاملاً تغییر
كند. استوتزل می گوید: «اقلیت امروزی می تواند، اكثریت فردا باشد، زیرا تفسیر در نظر
وجود دارد. چرا كه تغییرات اجتماعی وجود دارد.»۴ گراویتس می گوید كه «موسسات نظرسنجی
به تقاضای كسانی پاسخ می دهند كه به آنها دستمزد می دهند. این وابستگی بخش مهمی از
آزادی عمل آنها را سلب می كند.»۵ هر چند گراویتس در جای دیگر درصدد دفاع از نظرسنجی
برمی آید و در مقابل كسانی كه «نظرسنجی را نوعی جادوگری و پیش بینی می دانند»۶ می گوید:
«پیش بینی مستلزم این است كه نظرات ثبات داشته باشند در حالی كه این طور نیست اگر می
بینیم كه نظرسنجی ها روزبه روز زیاد می شوند به این دلیل است كه امكان می دهند خلاء
ارتباطی میان حكام و مردم پر شوند.»۷ ماركسیست های پیرو مكتب فرانكفورت نیز نظرسنجی
را عالمانه و ماهرانه می دانند.
اما در مقابل برخی انتقاداتی كه مطرح شد گروهی دیگر
به تعریف و تمجید از نظرسنجی می پردازند نظیر آنكه اگر روش های آماری، دقیق و درست
باشد هیچ گونه مشكل حادی در افكارسنجی پیش نخواهد آمد. اگر پرسش ها به گونه ای تدوین
شود كه شبهه ای ایجاد نكنند و یا به گونه ای نباشند كه پاسخ ها را به سمت حمایت از
گروه و یا موضوع خاصی سوق بدهند تحقیق را با خطا مواجه نمی كند.
دسته ای از محققان
تكثرگرا، رابطه افكارسنجی و تصمیمات اتخاذ شده به وسیله سیاستگزاران را چنان همبسته
می بینند كه ادعا می كنند امروزه سیاستمداران دیگر نمی توانند به روشنی در جهت مخالف
افكار عمومی حركت كنند.باید اذعان داشت نظرسنجی مراحل مختلفی دارد كه ممكن است در هر
كدام از این مراحل بعضاً خطایی رخ بدهد و به اشتباه در نتیجه گیری منجر شود.
این ایرادات
ممكن است در مرحله طرح سئوالات رخ بدهد و یا در مرحله جمع آوری اطلاعات كه مثلاً پرسشگران
برخی پرسشنامه ها را خودشان تكمیل بكنند و به پاسخگویان مراجعه نكنند اما موسسات نظرسنجی
معمولاً سعی می كنند حداقل در مراحل اجرایی با استفاده از نظارت و كنترل پرسشگران چنین
خطاهایی را به حداقل برسانند. النور سینگر با تمجید از امر نظرسنجی می گوید: «نظرسنجی
ها هر چه قدر هم برای اندازه گیری افكار عمومی منحرف كننده یا كم حاصل باشند از هر
وسیله اندازه گیری دیگری كه در اختیار داریم بهتر هستند.
چرا كه تنها در این صورت است
كه به نظرات مردم كه به دلایلی ابراز نشده اند می توان دست یافت.»۸ نظرسنجی ها امروزه
به عنوان یكی از عوامل تعیین كننده در توسعه به شمار می آیند حتی «توسعه سیاسی را در
كشور تثبیت می كند»۹ خوشبختانه در سال های اخیر افكارسنجی به طرز چشم گیری روبه رشد
بوده است. اما مردم اغلب با نظرسنجی آشنا نیستند آنها هم كه می دانند اهمیت اندكی برای
آن قائلند. بعضی از مردم از نظرسنجی به عنوان یك امر بیهوده و بی فایده یاد می كنند.
آنها معتقدند این نظرسنجی ها هیچ گونه تاثیری در مسئولان ندارند و دردی از مردم دوا
نمی كنند. برخی از مردم نیز همواره از پاسخ به سئوالات امتناع می ورزند و یا آنكه با
احتیاط و دور از نظرات واقعی خودشان اظهارنظر می كنند.
جامعه ما امروز شدیداً نیازمند
پژوهش برای آگاهی از نگرش ها و رفتار مردم است تا براساس آن تصمیمات به نحو بهتری اتخاذ
شود.هر جامعه ای همواره نیازمند پژوهش برای آگاهی از نگرش ها، اطلاعات و رفتار مردم
چه به شكل فردی و چه جمعی است.با تحقیق و پژوهش می توان پیش از آنكه مشكلات و نارضایتی
ها افزایش یابد آن را مورد شناسایی قرار داد و بدین ترتیب با تدبیر لازم در جهت حل
و یا رفع آنها كوشید.
در ده ها سال اخیر نظرسنجی یكی از اركان اصلی دموكراسی ها بوده
اند. این نكته را باید در نظر داشت كه تحقیق نیازمند شفافیت و اجتناب از استتار حقیقت
است و با نظرسنجی می توان به برخی نظرات مردم كه به دلایلی ابراز نشده اند دست یافت
و قبل از آنكه برخی مسائل در اثر ناآگاهی حكومت ها تبدیل به بحران شود جلوگیری كرد.
پی نوشت ها:
۱ _ فرهنگ علوم اجتماعی، بیرو، آلن، ترجمه محمدباقر ساروخانی، صفحه ۱۱۳.
۲ _ شیوه های سنجش افكار با تاكید بر نقش مخاطب، دادگران، محمد، فصلنامه تحقیقات روابط
عمومی، سال اول پاییز ،۱۳۷۸ صفحه ۶۶.